Hieronim Woźniak

 

ZARYS DZIEJÓW ŻYWIECCZYZNY OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO POJAWIENIA SIĘ W ŻYWCU RODZINY KOMOROWSKICH

 

Dorzecza górnej Wisły, Soły i Skawy w XIII wieku pokrywała puszcza leśna, która z biegiem czasu zaczęła znikać wskutek napływu osadników. Kotlina Żywiecka, jak wskazują na to wykopaliska znalezione na Grojcu, zamieszkiwana była już  okresie prehistorycznym. Odnaleziono tu ślady pobytu człowieka z okresu kultury łużyckiej i puchowskiej.

W odległości około 2 km na północ od zbiegu rzek Soły i Koszarawy pod koniec XIII wieku powstało miasteczko Żywiec, później Stary Żywiec, dziś miejsce znajdujące się na dnie Jeziora Żywieckiego, powstałe­go po wybudowaniu zapory wodnej w Tresnej w roku 1966.

Dokładna data powstania miasta nie jest znana, albowiem nie zachował się akt lokacyjny. A. Кomoniecki w Dzie­jopisie Żywieckim wywodzi powstanie miasta z osady wiejskiej, której ludność trudniła się hodowlą świń, dla których okoliczne lasy bukowo-dębowe dostarczały obfitość pożywienia. Tu zbudowa­ny został, nie istniejący już, drewniany kościółek p. w. Wszystkich Świętych,[1]  albowiem w okolicach tego święta wypas bydła i nierogacizny był najintensywniejszy.

Pierwsza wzmianka o istnieniu parafii i miasteczka pochodzi ze spisów święto­pietrza z lat 1325 - 1328. Z dokumentów tych dowiadujemy się, że w roku 1308 istniała w Żywcu parafia „parrochia ecclesie de Ziwicz”. W roku 1327 Żywiec był już miasteczkiem (oppidum), gdyż pod taką nazwą występuje w wystawionym w Bytomiu w tym właśnie roku dokumencie, w którym książę oświęcimski Jan, do którego księstwa należała wówczas ziemia żywiecka, uznał się lennikiem Jana Luksemburskiego, króla czeskiego.[2] 

Lokacja Żyw­ca i jego ustrój wzorowane były na Oświęcimiu, osadzonym przed rokiem 1272 na prawie Lwówka Śląskiego. Fra­nciszek Lenczowski umieścił lokację Żywca na lata 1290 - 1310, czyli że akt lokacyjny nadany był przez księcia cie­szyńskiego Mieszka[3]. Rada miejska żywiecka przed obchodami jubileuszu 700 - lecia powstania miasta przyjęła jako hipotetyczną datę lokacji rok 1268. 

Lokacja miasta nad kapryśną i często wylewającą Sołą okazała się niezbyt szczęśliwa. Częste powodzie dezorgani­zowały życie i rytmiczny rozwój miasta. Z tej przyczyny w pierwszej połowie XV wieku część mieszkańców miasteczka postanowiła przenieść swoje siedziby w miejsce dogodniejsze, w górę rzeki, gdzie Кoszarawa wpada do Soły, u stóp Grojca, na którym książę oświęcimski Jan I (1321 - 1372) wzniósł prawdopodobnie zamek obronny[4].

Nowe miasto powstało na surowym korzeniu. Wytyczony został czworoboczny rynek z wychodzącymi z jego naroży ulicami. W południowym rogu rynku zlokalizowano kościół, dzwonnicę i cmentarz. Przed powstaniem obecne­go kościoła, którego budowę rozpoczęto w roku 1515, istniał na tym miejscu wcześniejszy kościół gotycki wzniesiony w pierwszej połowie wieku XV.

Dotychczasowe miasto zaczęło tracić na znaczeniu, a z biegiem czasu zeszło do rangi wsi. Również tamtejszy kościół przestał pełnić rolę kościoła parafial­nego. Dla rozróżnienia obu miast po­częto dawne miasto określać Starym Żywcem. Określenie to występuje po raz pierwszy w dokumentach kancelarii Piotra Komorowskiego w latach 1467 - 1476.

Terytorium nowego mias­ta ograniczało się do rynku i przyległych doń ulic. W ten sposób w bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajdował się Stary Żywiec i istniejąca przed jego powsta­niem osada Rudza z kościołem p.w. Świętego Krzyża, która w miarę rozras­tania się miasta została przez nie wchło­nięta. Rudza jest osadą niewątpliwie bardzo starą, sama nazwa Rudza występuje w źródłach dopiero w XVI w. Nie ma jej w spisach świętopietrza, brak o niej wzmianki w księdze uposażeń Długosza, nie występuje także w spisie sporządzonym w kancelarii Piotra Komorowskiego w drugiej połowie XV wieku. W późniejszych źródłach Rudza wymieniana jest jako przedmieście Żywca lub jako grunty należące do miasta zwane Rudze (fundi dicti Rudze). Ciekawą historię dotyczącą tej osady opisał w kronice parafialnej pt. „Jahrbuch oder Zusammenstellung geschichtlicher Thatsachen welche die Gegend von Oswieczyn und Saybusch angehen“  ksiądz Franciszek Augustyn, który nazwę Rudza łączy z niemieckim rodem Thurzonów. Thurzonowie mieli wydobywać rudę na Żywiecczyźnie. Około roku 1200 do wykonywania prac górniczych sprowadzili oni osadników niemieckich, którzy założyli wioskę Rudzę i zbudowali kościół. Po bezpotomnej śmierci ostatniego przedstawiciela rodu Thurzonów, około 1400 roku, dobra ich przypadły książętom oświęcimskim.[5]

 

Według relacji A. Кomonieckiego w ro­ku 1400 miasto otrzymało od księcia oświęcimskiego Kazimierza pieczęć i herb przedstawiający w tarczy głowę żubra z kolcem w nozdrzach, a między jego rogami orła bez korony. Stało się to w związku z upolowaniem przez miesz­czan żywieckich na terenie Międzybro­dzia żubra i ofiarowaniem go księciu.

 

W pierwszej połowie XV wieku Ży­wiec posiadał ukształtowany ustrój mie­jski wzorowany na prawie magdebur­skim za pośrednictwem Oświęcimia, a ten za pośrednictwem Lwówka Śląskiego.

Na czele miasta stał dziedziczny i nieu­suwalny wójt. Wójt pobierał 1/6 czynszów od parcel budowlanych miejskich, część grzywien sądowych, posiadał łany w okolicy podmiejskiej i monopol na utrzymanie jatek rzeźniczych i ław piekarskich w mieście. Do obowiązków wójta należała służba woj­skowa, przygotowanie miasta do obro­ny, przewodniczenie ławie sądowej oraz wykonywanie funkcji policyjno-porządkowych. Wójtowie wywodzili się spośród patrycjatu miejskiego. Łany wójta żywieckiego znajdowały się w okolicach Starego Żywca i stały się później zaczątkiem folwarku starożywieckiego.

W roku 1422 książę oświęcimski Kazi­mierz wykupił od Jerzego i Mikołaja Trautwaldów dziedziczne wójtostwo żywieckie, przez co dochody należne wójtowi wpływały teraz do kasy księcia oświęcimskiego.

Sześcioosobowej ławie sądowej w mieś­cie Żywcu przewodniczył wybierany lub mianowany wójt.

Oprócz ławy sądowej istniała w mias­tach rada miejska złożona z 4 - 8 wybie­ranych co roku rajców. Radzie miejskiej przewodniczył burmistrz. Rada miejska była organem uchwałodawczym, a po części i sądowym. Rada Miejska żywie­cka składała się z sześciu rajców.[6]

Nad prawidłowym rozwojem i funkcjono­waniem rzemiosła czuwały cechy, na czele których stali cechmistrze.

W początkach XV wieku Żywiec znany był jako miejsce, gdzie można było tanio zakupić drewno na budowę domów i statków. Wówczas kwitł już handel drzewem spławianym Sołą i Wisłą do Krakowa i dalej. W 1416 roku gdański kupiec Moerser kupował drzewo cisowe na terenie Żywca i Krakowa[7].

W latach 1425 - 1431, kiedy to wystąpiło największe nasilenie wojen husyckich w Czechach i na Śląsku, najprawdopodobniej również Żywiec został na pewien czas zajęty przez wojska husyckie. Przekazy źródłowe na ten temat są późne i dosyć niepewne. Dotyczą jedynie  zajęcia przez husytów kościoła w Radziechowach oraz kościoła Świętego Krzyża na Rudzy. Nie wiemy dokładnie, kiedy i jak długo trwały w Żywcu niepokoje związane z ruchem husyckim. Wiadomym natomiast jest, że w roku 1428 husytów nie było już w mieście, gdyż właśnie w tym roku Jarosław, biskup laodycejski i sufragan krakowski, dokonał uroczystego poświęcenia kościoła Świętego Krzyża.[8]

Zachodnią granicę Księs­twa Oświęcimskiego stanowiła rzeka Biała, a następnie rzeka Żylica, dopływ Soły, wypływająca spod Przełęczy Salmopolskiej. W tym punkcie po roku 1457 schodziły się granice trzech państw: Polski, Czech i Węgier.

Łabędź – herb Skrzyńskich

Wbrew zapisowi w dokumencie z ro­ku 1445, że Żywiecczyzna „po wieczne czasy" należeć będzie do Księstwa Oświęcimskiego, losy tego regionu po­toczyły się inaczej. W roku 1448 Ży­wiecczyzna należała jeszcze na pewno do Księstwa Oświęcimskiego, albowiem 13 września tego roku książę oświęcimski Przemysław potwierdził mieszczanom Żywca ich dawny przywilej, gdyż jego oryginał zaginął.

W roku 1450 jako Pan na Żywcu występuje już Mikołaj Strzała herbu Kotwicz. W latach 1460 - 1471 losy Żywiecczyzny związane są z awanturniczą, trudniącą się rozbojami rodziną Skrzyńskich herbu Łabędź. W ich posiadaniu znajdowały się zamki w Bytczy i Lietawie na Słowacji oraz Вarwałd i Żywiec wraz z zamkiem na Grojcu.

W roku 1460 Włodek i Bożywoj Skrzyńscy wespół z żoną Katarzyną wraz z szajką opryszków z Żywca i Turzej Góry plądrowali i pustoszyli ziemię oświęcim­ską. Przeciwko rozbójnikom wystąpili: podkomorzy i starosta krakowski Mikołaj Pieniążek, Piotr Komorowski i szlachta szczyrzycka, którzy intruzów z ziemi oświęcimskiej przepędzili. Po zdobyciu Turzej Góry wojska Mikołaja Pieniążka podeszły pod Żywiec i opanowały drewniany zamek Skrzyńskich na szczycie góry Grojec.

W dwa lata później w roku 1462 Skrzyńscy ponownie najechali dobra oświęci­mskie, przy czym tym razem usadowili się w naprędce wzniesionym na górze Bukowiec koło Porąbki zamku obronnym, który stał się dla nich bazą wypadową na okoliczne tereny.

 

Tenże sam starosta krakowski Mikołaj Pieniążek, wsparty przez Piotra Komo­rowskiego i Przedzisława Dmoszyckiego ze Spisza, nadciągnął ze swymi wojskami pod fortecę, którą oblegano przez osiem miesięcy i głodem zmuszono do poddania się.

W tej sytuacji Skrzyńscy zdecydowali się na sprzedaż swoich posiadłości w Żywcu i Вarwałdzie królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Transakcji kupna i sprzedaży dokonano w roku 1465. W ten sposób zakończył się proces inkorporacji Księstw: Zators­kiego i Oświęcimskiego do korony polskiej i kształtowania się zachodniej granicy Rzeczpospolitej na tym odcinku.

W roku 1467 Kazimierz Jagiellończyk przekazał Żywiecczyznę w darze Piot­rowi Komorowskiemu.

 

Z okresu przynależności Żywca do Księstwa Oświęcimskiego zachowały się dwa dokumenty dotyczące miasta. W pierwszym z roku 1432 Rada Miejska, ława, cechmistrze i pospólstwo Żywca przyrzekają wypłacać roczny czynsz Maternusowi, altaryście w Zatoгze, w drugim zaś z roku 1448 Przemys­ław, książę oświęcimski, potwierdza mieszczanom Żywca ich dawny przywilej. Z dokumentu tego dowiadujemy się, że Żywiec był lokowany na prawie Oświęcimia. W dyspozycji mieszczan był las Kabat, w granicach pomiędzy potokami Sienna i Кiemlichowiec. Mieszczanie mieli prawo połowu ryb w Sole i Kosza­rawie w każdą środę i piątek. Żywiec posiadał przywilej tzw. miejskiej mili ochronnej, co oznaczało zakaz osied­lania się w odległości jednej mili od granic miasta rzemieślnikom o pozamiejskim pochodzeniu. Miasto posiadało ławę sądową z prawem orzekania kary śmierci. Mie­szczanie zwolnieni byli od cła pobieranego wówczas na granicach miasta. Miasto posiadało ponadto prawo pobierania myta od kupców handlujących solą.[9]

 

« powrót do listy